THE OCEAN CLEANUP

HET PLASTIC PROBLEEM

Dat plastic ‘s werelds meest geliefde verpakkingsmateriaal is blijkt wel uit het feit dat jaarlijks op de wereld ongeveer 300 miljoen ton plastic geproduceerd wordt.⁷ Voordelen van het gebruik van plastic als verpakkingsmateriaal zijn de relatief lage productiekosten, het lichte gewicht en het feit dat plastic heel lang mee gaat. Dit laatste voordeel brengt ook het grootste nadeel van plastic met zich mee: het vergaat niet. Volgens wetenschappers bevindt elk stukje plastic wat geproduceerd is zich nog steeds ergens op de wereld. Deze stelling werd laatst weer bekrachtigd toen een vrijwel onaangetast plastic krat uit 1977 uit de oceaan werd gevist.⁸ Uit recent onderzoek is gebleken dat slechts 9% van het geproduceerde plastic ter wereld wordt gerecycled. De overige 91% ligt dus of ergens op een afvalberg of drijft in de oceanen.

Met name het plastic in de oceanen levert grote problemen op. De sterke zeestromingen in de oceanen, ook wel gyres genoemd, zorgen ervoor dat het plastic zich verzamelt in gigantische drijvende afvalbergen, zogenaamde ‘hotspots’. De grootste hotspot ter wereld bevindt zich in de Stille Ocean en wordt ‘The Great Pacific Garbage Patch’ genoemd. Naar schatting is deze drijvende afvalberg ongeveer zo groot als Frankrijk en Spanje gezamenlijk en bestaat hij uit 1.8 biljoen stukjes plastic die samen 80.000 ton wegen.¹⁰

Het grootste probleem van deze hotspots is het dierenleed. Het komt regelmatig voor dat dieren verstrikt raken in deze plastic soep. Met name de zogenoemde ‘spooknetten’, achtergelaten visnetten, maken jaarlijks honderdduizend slachtoffers. Daarnaast zijn er ook grote economische gevolgen. Volgens een onderzoek van UNEP kost de schade aan het milieu en het marine ecosysteem jaarlijks meer dan 10 miljard euro.¹¹ Denk hierbij aan de kosten om stranden op te ruimen en het financiële verlies van visserijen. Maar ook de kleine stukjes plastic, die ontstaan doordat het plastic zich na verloop van tijd afbreekt in steeds kleinere microplastics zijn problematisch. Deze microplastics zijn zo klein dat ze door dieren aangezien worden als voedsel en opgegeten worden. Zo kunnen deze giftige stukjes plastic uiteindelijk helemaal bovenaan de voedselketen terecht komen, namelijk op ons bord. Daarnaast neemt plastic onderweg naar de oceaan allerlei giftige stoffen mee uit riolen en vervuilde gebieden die onze gezondheid ernstig kunnen schaden.¹

DE OPLOSSING: THE OCEAN CLEANUP¹

Boyan Slat werd zich voor het eerst echt bewust van het plastic probleem toen hij in 2010 op vakantie ging naar Griekenland en hem tijdens het zwemmen opviel dat hij meer plastic dan vissen zag. ‘Valt er niet een systeem te bedenken om dit plastic op te ruimen?’ vroeg hij zich af. Hij beantwoorde zijn eigen vraag twee jaar later in zijn profielwerkstuk. Het resultaat: een 9,5 als eindcijfer, een prijs van de TU Delft en een plekje op het felbegeerde podium van TEDxDelft. Na wereldwijde aandacht voor zijn uitvinding richtte Boyan in 2013 zijn eigen bedrijf, The Ocean Cleanup (TOC), op. De eerstvolgende stap was een crowd funding campagne die binnen een mum van tijd twee miljoen euro opleverde. Alles leek er op dat Boyan, die ondertussen bezig was met een studie lucht- en ruimtevaarttechnieken aan de TU Delft, binnen enkele jaren zou kunnen beginnen met het opruimen van de oceanen. Toch liep het niet zo soepel als aanvankelijk werd gedacht. Na het in 2014 gepubliceerde haalbaarheidsonderzoek van zijn eerste prototype, een aan de zeebodem verankerd vangsysteem met een spanwijdte van 100 kilometer, kwamen de eerste kritische stemmen bovendrijven.

Is het systeem niet gevaarlijk voor de zeedieren? Kan het verzamelde plastic wel gerecycled worden? Voldoet het systeem wel aan de maritieme wetgeving? Een test van het eerste prototype op de Noordzee in 2016 om de kritiek de mond te snoeren leverde ook nog niet het gewenste resultaat op. Het gebruikte materiaal bleek niet te zijn opgewassen tegen zware weersomstandigheden. Daarnaast bleek dat de plastic korrels die van het opgehaalde plastic gemaakt werden enorm van kwaliteit verschilden wat het recycleproces bemoeilijkte. Maar Boyan gaf niet op en bedacht een nieuw systeem. Het systeem moest nu zelf drijven in plaats van verankerd te zijn met de oceaanbodem, daarnaast moest het aanzienlijk kleiner worden. Ondertussen stond de teller van zijn crowd fundings campagne al op meer dan 30 miljoen euro. Van dit geld werd onder andere een operatiebasis in San Francisco geopend.

Nu, 5 jaar na oprichting van de Ocean Cleanup, na 273 schaalmodellen en 6 prototypes is het eindelijk zover.¹² Op zaterdag 8 september 2018 is het eerste systeem (“System 001”) vertrokken uit de haven van San Francisco, onderweg naar de grootse drijvende afvalberg ter wereld.¹³

HOE WERKT HET SYSTEEM?¹⁴

Maar hoe werkt de ingenieuze uitvinding die Boyan Slat zo beroemd heeft gemaakt eigenlijk?

Het systeem bestaat grotendeels uit een 600 meter lange buis. De buis drijft op de oppervlakte van de oceaan. Onder deze buis hangt een zeil dat uiteindelijk het plastic moet gaan opvangen. Omdat het merendeel van het plastic vlak onder het wateroppervlak drijft, hoeft het zeil maar 3 meter diep te reiken. Zo kunnen vissen en andere zeedieren onder het zeil doorzwemmen en raken ze niet verstrikt in het plastic. Doordat het zeil in het midden van de buis dieper is dan aan de zijkanten ontstaat hier meer weerstand met het water en krijgt de buis vanzelf een u-vorm. De buis beweegt zich over het water door de wind en de stroming. De stroming brengt de buis automatisch naar de meest vervuilde plekken in de oceaan, de wind zorgt ervoor dat de buis zich sneller beweegt dan het plastic zodat het plastic in het U-vormige zeil opgevangen wordt. Het systeem draait dus volledig op natuurlijke krachten waardoor de ecologische voetafdruk verwaarloosbaar is. Boven op de buis staan meerdere sensoren, zonnepanelen, camera’s en satellieten die dag en nacht data doorgeven aan Boyan en zijn medewerkers. Bovendien heeft het systeem speciale apparatuur die ervoor zorgt dat het systeem niet botst met andere drijvende objecten of boten. Zodra de buis vol zit geven de sensoren een seintje en kan een boot het verzamelde plastic ophalen en aan land brengen. Het afval wordt vervolgens gerecycled tot kleine plastic korrels die weer gebruikt kunnen worden voor duurzame producten. Volgens berekeningen van de Ocean Cleanup kunnen 60 van deze Pac-Man-achtige systemen samen al meer dan de helft van ‘The Great Pacific Garbage Patch’ opruimen.

OVEREENKOMST TUSSEN DE NEDERLANDSE OVERHEID EN THE OCEAN CLEANUP

Boyan’s oplossing voor het plastic probleem is  bij de Nederlandse overheid ook niet onopgemerkt gebleven. Op 8 juni 2018 hebben Boyan Slat en Staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat, Stientje van Veldhoven, in Delft een overeenkomst getekend. De officiële naam van de overeenkomst: “Convenant tussen de Staat der Nederlanden en The Ocean Cleanup (hierna: TOC) betreffende de inzet van systemen bedoeld om plastic op volle zee, dat drijft in de bovenste waterlagen, op te ruimen”.¹⁵ Maar wat is een convenant precies? En wat betekent deze convenant voor Boyan’s missie om de oceanen op te ruimen?

Het Ministerie van Justitie en Veiligheid definieert een convenant als “een afspraak van de overheid met een of meer partijen gericht op het realiseren van bepaalde (beleids-) doelstellingen”. In een convenant worden schriftelijke afspraken waaraan beide partijen moeten voldoen vastgelegd. Een aantal eigenschappen van dit wetgevingsinstrument zijn het vrijwillige en informele karakter, de gelijkwaardigheid van de partijen, de wederkerigheid, en het hebben van een specifieke doelgroep. In beginsel bevat een convenant vrijblijvende en stimulerende afspraken en geen harde verplichtingen. Toch kunnen er sancties worden opgelegd voor het niet nakomen van een van de verplichtingen.¹⁶

Aangezien TOC een Nederlands bedrijf is en het systeem dus onder Nederlandse vlag ‘vaart’ is het aan de Nederlandse overheid om de juridische status van het systeem vast te leggen, de veiligheid op zee te waarborgen en de milieuschade te beperken. Omdat er op dit unieke systeem tot nu toe geen regelgeving of juridisch kader van toepassing is, hebben TOC en de Nederlandse overheid in het convenant besloten het VN-zeerechtverdrag van toepassing te verklaren. Volgens de Nederlandse overheid kan de uitvinding van Boyan gekwalificeerd worden als een ‘Marine Scientific Research’ als genoemd in artikel 238 e.v. van het VN-Zeerechtenverdrag. Deze artikelen bepalen, kortgezegd, dat alle staten het recht hebben om ‘wetenschappelijk zeeonderzoek’ te doen als dit onderzoek verricht wordt voor vreedzame en niet commerciële doeleinden, bijdraagt aan het marine milieu en de juiste wetenschappelijke methodes gebruikt. De toepassing van het VN-zeerechtverdrag heeft echter bepaalde gevolgen. Het verdrag is natuurlijk alleen geldend voor staten en dus kan een MSR ook alleen door een staat worden uitgevoerd. Dit zorgt ervoor dat de Nederlandse overheid verantwoordelijk is voor het doen en nalaten van TOC. In het geval dat schade wordt toe gericht aan derden is de Nederlandse overheid aansprakelijk. Daarnaast kan alleen de Nederlandse overheid onderhandelen met internationale organisaties en andere overheden. In die zin is TOC dus afhankelijk van de Nederlandse overheid. Om deze gevolgen aan banden te leggen is dus een convenant gesloten. Uit artikel 2.5(2) volgt bijvoorbeeld dat de overheid eventuele schade toe gericht aan derden kan verhalen op TOC. Verder is in hoofdstuk 5 vastgelegd dat de overheid de belangen van TOC via diplomatieke kanalen zal behartigen, en dat TOC betrokken zal worden bij de onderhandelingen met internationale organisaties.

CONCLUSIE

Sceptische stemmen noemen TOC slechts symptoombestrijding. De werkelijke oplossing voor de steeds groter wordende hoeveelheid plastic in de oceanen ligt volgens velen bij het aanpakken van de oorzaak, de bron, namelijk het overmatige gebruik van plastic door de mens.1 Volgens Boyan Slat is het belangrijk om het opruimen en de preventie te scheiden. Beide concepten werken zelfs complementair. “Als een boot lekt, moet de romp worden gerepareerd, maar het is wel prettig als er tegelijkertijd iemand met een emmertje staat te hozen.”¹ Daarnaast helpt TOC niet alleen bij het opruimen van het plastic maar heeft het bedrijf ook veel betekend voor de bewustwording rondom het plastic probleem. Niet alleen hebben ze na grootschalig onderzoek de plastic hotspots in de oceanen in kaart weten te brengen, ook hebben ze uitgebreid onderzoek gedaan naar dierenleed door plastic en de economische gevolgen hiervan.

Door het convenant dat is gesloten tussen de Nederlandse overheid en TOC heeft de overheid niet alleen aangetoond het initiatief van Boyan te steunen maar ook verantwoordelijkheid te willen nemen. Op grond van Artikel 1.⁵ van het convenant zou je zelfs kunnen zeggen dat de overheid trots is op het werk van de jonge Nederlandse ondernemer: “De herkomst van het systeem en de relatie met Nederland komt tot uitdrukking door op het systeem aangebrachte herkenningstekens.” Een belangrijke afspraak in dit convent is de afspraak dat de eventuele schade die door derden geleden wordt en waarvoor de overheid aansprakelijk is op grond van het VN-zeerechtverdrag verhaalt kan worden op de TOC. Hiertegenover staat dat de Nederlandse overheid zich op internationaal niveau zal inzetten om de belangen van TOC te behartigen. Het convenant en het VN-zeerechtverdrag bieden een duidelijk en zeker kader waarin TOC de komende jaren kan starten met het opruimen van de oceanen.

Nu Systeem 001 onderweg is naar The Great Pacific Garbage Patch is het wachten op de eerste resultaten. Garantie op succes is er volgens Boyan nog niet: “The Ocean Cleanup is nieuw, we zijn anders, dus het risico is groot. Maar als het lukt zijn we echt een heel eind verder.”1 Ook Jim Stolze, oprichter van TEDxAmsterdam benadrukt deze veelbelovende maar nog onzekere toekomst van het project: “Als iemand een ogenschijnlijk simpele oplossing voor een megaprobleem presenteert, is het óf briljant, of te mooi om waar te zijn”.¹ Laat we hopen op het eerste.

Voetnoten

1.  Joppe Gloerich, ‘Nederlander van het jaar – Boyan Slat. Redder van de oceanen’ (Elsevier Weekblad), 9 december 2017. URL: https://www.elsevierweekblad.nl/kennis/article/2017/12/nederlander-van-het-jaar-2017-boyan-slat-565866/ (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
2. ANP, ‘Delftse tiener vestigt wereldrecord ‘waterraketten’’ (NU.nl), 20 juni 2009. URL: https://www.nu.nl/opmerkelijk/2025772/delftse-tiener-vestigt-wereldrecord-waterraketten.html (voor het laatst geraadpleegd op 24 oktober 2018).
3. Rob Speekenbrink, ‘How the oceans can clean themselves: Boyan Slat at TEDxDelft’ (TEDxDelft), 24 oktober 2012. URL: https://www.tedxdelft.nl/2012/10/video-how-the-oceans-can-clean-themselve-boyan-slat-at-tedxdelft/ (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
4. 2014 Champion of the Earth, Inspiration and Action, ‘Boyan Slat, Founder – The Ocean Cleanup’ (Champions of the Earth), 2014. URL: https://web.unep.org/championsofearth/laureates/2014/boyan-slat (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
5. Ruben Munsterman, Abel de Graaff, ‘De 22-jarige Boyan Slat die alle plastic uit de oceaan wil halen: ‘Technologie wordt vaak met scepsis ontvangen’’, 13 maart 2017. URL: https://www.businessinsider.nl/de-22-jarige-boyan-slat-die-alle-plastic-uit-de-oceaan-wil-halen-ondernemen-niet-leuk-het-van-probleem-naar-probleem-rennen/ (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
6. David Thomas, ‘European of the Year: Boyan Slat Wants to Clean Up the Oceans’ (Reader’s Digest), 31 januari 2017. URL: https://www.readersdigest.ca/culture/european-year-boyan-slatan-wants-clean-oceans/ (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
7. Barbara Debusschere, ‘Veel meer plastic dan gedacht eindigt in zee’ (De Volkskrant), 12 februari 2015. URL: https://www.volkskrant.nl/wetenschap/veel-meer-plastic-dan-gedacht-eindigt-in-zee~be54c433/ (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
8. Onbekende auteur, ‘Plasticsoep in Stille Oceaan veel groter dan gedacht’ (NOS Nieuws), 22 maart 2018. URL: https://nos.nl/artikel/2223827-plasticsoep-in-stille-oceaan-veel-groter-dan-gedacht.html (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
9. Job van der Plicht, ‘Het probleem van plastic in de oceanen is groot: Dit kunnen we eraan doen’ (NUweekend), 14 oktober 2018. URL: https://www.nu.nl/weekend/5304152/probleem-van-plastic-in-oceanen-groot-kunnen-we-eraan-doen.html#coral_talk_wrapper (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
10. Obekende auteur, ‘How much plastic floats in the Great Pacific Garbage Patch?’ (The Ocean Cleanup). URL: https://www.theoceancleanup.com/great-pacific-garbage-patch/ (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
11. Onbekende auteur, ‘Plastic Waste Causes Financial Damage of US$13 Billion to Marine Ecosystems Each Year as Concern Grows over Microplastics’ (UNEP Press Release), 23 juni 2014. URL: https://www.unenvironment.org/news-and-stories/press-release/plastic-waste-causes-financial-damage-us13-billion-marine-ecosystems (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
12. Boyan Slat, ‘A Peculiar Survey’ (The Ocean Cleanup), 17 augustus 2018. URL: https://www.theoceancleanup.com/updates/a-peculiar-survey/ (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
13. Kevin Loria, Herwin Thole, ‘De 24-jarige Boyan Slat gaat vandaag beginnen met opruimen van oceaanplastic – experts twijfelen of zijn methode wel werkt’ (Business Insider Nederland), 8 september 2018. URL: https://www.businessinsider.nl/boyan-slat-ocean-cleanup-plastic/ (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
14. Yort Jansen, Rik Arnoudt, Ruben Van Den Heuvel, Joris Truyts, ‘Schoonmaakactie The Ocean Cleanup is begonnen: hoe werkt het?’, 8 september 2018. URL: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/08/30/de-ocean-cleanup-het-hoogtechnologische-vuilnisvangnet-in-drie/ (voor het laatst geraadpleegd op 14 oktober 2018).
15. StCrt. 2018, 31907-n1. URL: https://zoek.officielebekendmakingen.nl/stcrt-2018-31907.html.
16. Rijksoverheid, ‘Factsheet Convenanten’. URL: https://www.kcwj.nl/sites/default/files/Factsheet_Convenanten.pdf.